YARARLI BİLGİLER

 Bahçe Bitkilerinin Tanımı ve Sınıflandırılması 

BAHÇE BİTKİLERİ TARIMI 

Tarımın, meyve ağaçları, asma, sebze ve süs bitkileri yetiştiriciliği ile uğraşan dalına “Bahçe Bitkileri Tarımı” adı verilir.

Botanik Sınıflandırma: Bu sınıflandırma şeklinde, bitki türleri morfolojik özelliklerine göre sınıflandırılır. 

 Çiçek yapıları (çiçek tipi, çiçek yapısı, çiçek rengi gibi) öncelikle tanımlanır. 

 Ör: Kiraz Familya: Rosaceae Prunus avium 

Meyve Türlerinin Sınıflandırılması 

Meyve Özelliklerine Göre: 

Yumuşak Çekirdekliler (Elma, Armut, Ayva, Alıç, Muşmula; kuşburnu) 

Sert  Çekirdekliler (Kiraz, Vişne, Şeftali, Kayısı, Erik, Kızılcık, İğde) 

Sert Kabuklular (Fındık, Ceviz, Badem, Antepfıstığı, Kestane) 

Turunçgiller (Portakal, Mandarin, Limon, Altıntop, Turunç) 

Üzümsü meyveler (Çilek, Dut, Ahududu, Böğürtlen) 

Akdeniz Meyveleri (Zeytin, İncir, Muz, Yeni Dünya, Nar) 

Keyif Bitkileri (Çay, kakao, kahve) 

İklim Özelliklerine Göre Sınıflandırma 

Ilıman iklim (elma, armut, erik, şeftali gibi) 

Subtropik iklim (limon, portakal, mandarin, zeytin, incir gibi) 

Tropik iklim (hindistan cevizi, ananas, muz gibi) 

Sebze Türlerinin Sınıflandırılması 

Botanik sınıflandırma:

Örnek:  Domates Familya: Solanaceae Lycopersicon esculentum 

Sebzeler yenilen kısımlarına göre:

Meyvesi Yenenler (Domates, Biber, Patlıcan, Karpuz, Kavun, Hıyar, Kabak, Bamya) 

Baklagiller (Fasulye, Bezelye, Bakla, Börülce) 

Çiçek Yapıları Yenenler (Karnabahar, Brokkoli, Enginar) 

Kök, Yumru, Soğanları Yenenler (Soğan, Sarımsak, Pırasa, Havuç, Şalgam, Turp) 

Yaprakları Yenenler (Lahana, Ispanak, Marul, Salata, Tere, Maydanoz, Roka) 

Sebzelerin İklim İsteklerine Göre Sınıflandırılması 

Serin İklim Sebzeleri (Kışlık Sebzeler): Lahana, Karnabahar, brokoli, turp, şalgam, havuç, kereviz, ıspanak, salata marul, pazı, soğan, sarımsak, maydanoz, nane, bezelye, bakla 

Sıcak İklim Sebzeleri (Yazlık Sebzeler): Domates, biber, patlıcan, hıyar, kabak, kavun, karpuz, fasulye, bamya

Bahçe Bitkilerinin Biyolojik Özellikleri: Çiçek ve yapısı, tozlanma, döllenme, tohum ve meyve oluşumu

BAHÇE BİTKİLERİNİN BİYOLOJİSİ

Çiçekli bitkiler yaşamlarının bir döneminde çiçek tomurcuklarının oluşumu ile üretken döneme geçerler.

• Bu geçiş dönemi türün genetik özellikleri ve çevre şartlarına göre değişir
• Bir veya iki yıllık bitkilerde 1. veya 2. yılda (sebzelerin pek çoğu)
• Çok yıllık odunsu bitkilerde (meyve ağaçları) 2-7 yılda
• Verimsiz geçen bu süreye “gençlik kısırlığı” denilmektedir
• Generatif olgunluğa gelen bitkilerde vegetatif tomurcuklardaki meristemler generatif meristeme dönüşürler.
• Bitki bünyesinde bir takım fizyolojik ve biyokimyasal olayların etkisiyle gerçekleşen ve gözle görülmeyen bu safhaya “fizyolojik ayrım safhası” adı verilir.
• Vegetatif tomurcukların generatif safhaya geçmesi anlamına gelen fizyolojik ayrımın ardından çiçek tomurcuklarında gözle görülebilir bir farklılaşma başlayarak büyüme konisi genişlemeye ve düzleşmeye başlar.
• Morfolojik yapıda görülen bu ilk farklılaşmaya “morfolojik ayrım safhası” denir.
• Morfolojik ayrım safhasından sonra çiçek tablası üzerinde dıştan içe doğru, çanak yapraklar, taç yaprak, erkek organ ve dişi organ taslakları oluşmaktadır.
• Fizyolojik ayrım safhası zamanı türlere göre değişiklik gösterir.

Basit tomurcuk: Bazı çiçek tomurcuklarında yalnızca çiçekler bulunur. Bunlara basit tomurcuk denir. Bir basit tomurcukta yalnızca bir çiçek bulunabildiği (kayısı, şeftali badem) gibi, birden fazla çiçek (2-4 çiçek erik, kiraz vişne) bulunabilir.

Karışık tomurcuk: Çiçek tomurcuğundan çiçekle birlikte sürgün oluşan tomurcuklar.

Çiçek ve yaprak taslakları aynı tomurcukta bulunan karışık tomurcuk yapısında ayvada olduğu gibi bir tek çiçek olabileceği gibi, birden fazla çiçek de (elma,armut kivi) bulunabilir.

Asmalarda tomurcuk yapıları meyvelerden farklıdır.

Asmalarda göz yapıları vardır. Gözler birden fazla sürgün yatağı taşıyabilirler. Sürgün yatağı üzerinde hem çiçek hem yaprak taslakları yer almaktadır.

Asmalarda gözler bulundukları yer ve sürme zamanlarına göre “kış gözleri”, aktif tomurcuk”, “adventif göz ve veya tomurcuk” olarak sınıflandırılır.

Çanak yaprak (sepal): Çiçek tablasının en dışında bulunan küçük yaprak benzeri yapılardır. Çanak yaprakların oluşturduğu halkaya “calyx” denir.

Taç yaprak (petal): Çanak halkasının iç tarafında 2. halkada yer alan, daha iri, gösterişli çiçek kısmıdır. Bu özellikleri ile arı ve bazı böcekleri çekerek tozlanmada rol oynarlar. Taç yaprakların bir arada oluşturduğu yapıya “corolla” adı verilir.

Asmalarda taç yapraklar küçük ve gösterişsiz olup açılmamış çiçeği bir külah gibi sararlar.

Stamen: Görevi erkek eşey hücrelerini üretmektir. Stamen anter ve filament olmak üzere iki kısımdan oluşur. Stamenlerin sayı, şekil ve büyüklükleri türlere göre değişiklik gösterir. Zeytinlerde yalnızca 2 adet, elmalarda 15-50, armutlarda 20-30 adet stamen vardır. Rüzgarla tozlanan türlerde stamen sayısı çok daha fazladır. Böceklerle tozlanan türlerde genellikle stamen ve taç yaprak arasında nektar bezleri vardır.

Pistil: Stigma, style ve ovary olmak üzere üç kısımdan oluşur. Ovary, bir ya da birden fazla karpelden oluşmuştur. İç yüzeyinde tohum taslakları (ovule) bulunur. Yumurta hücresinin oluştuğu embriyo kesesi tohum taslaklarında meydana gelir. İki Eşeyli Çiçek (erdişi, erselik, hermafrodit): Hem erkek, hem de dişi organlara sahip olan çiçeklerdir. Tozlanma: Olgun çiçek tozlarının (polen) dişicik tepesine (stigma) ulaşmasıdır. Döllenmenin ön koşulu tozlanmadır.

Tozlanma böceklerle (entomophyl) ya da rüzgarla (anemophyl) gerçekleşir. Gösterişli çiçeklere sahip elma, armut, kiraz, şeftali, kayısı, erik, vişne, nar, badem, incir gibi meyveler ile domates, patlıcan, biber gibi sebzeler arılar ile tozlanırken, asma gibi çiçekleri küçük ve gösterişsiz bitkilerin yanı sıra; tek eşeyli fındık, ceviz, kestane, dut ve iki eşeyli antepfıstığı ve hurma gibi türler rüzgarla tozlanır.

Kendine Tozlanma ve Döllenme: Bir çeşidin, kendi çiçek tozu ile döllenebilmesidir.

Yabancı Tozlanma ve Döllenme: Bir çeşidin, bir başka çeşidin/çeşitlerin çiçek tozları ile döllenebilmesidir.

Partonekarpi: Döllenme olmaksızın tohumsuz meyve oluşumu. Muz, Armut (Williams), Portakal (Washington), Trabzon Hurması, Üzüm (Korinth), Hıyar, Patlıcan

Stenospermokarpi: Asmalarda görülen bir çekirdeksizlik tipidir. Meyve tutumu için döllenme gereklidir. Ancak daha sonra zigot gelişerek embriyoyu oluşturamamaktadır. Başta Sultani olmak üzere sofralık çekirdeksiz üzüm çeşitleri.

Apomiksiz: Döllenme olmaksızın gametik veya somatik hücrelerden tohum oluşumudur. Turunçgiller ve Ahududular.

Bahçe Bitkilerinin Ekolojik İstekleri: İklim ve Toprak Faktörleri, Yer ve Yöney

BAHÇE BİTKİLERİNİN EKOLOJİK İSTEKLERİ

• Bitkide büyüme ve gelişme, bitkisel üretimde çeşitlilik
• Bitkinin genetik yapısı
• Yetiştiği ortamın ekolojik (iklim ve toprak) koşulları etkiler

İKLİM

• Sıcaklık
• Işık
• Nem
• Rüzgar

Optimum Sıcaklık: Bitkilerin en iyi geliştiği, en yüksek verim ve kaliteye ulaşılan sıcaklık değeri

• Bitki türü ve çeşidine göre değişir
• Bitkinin gelişme dönemine göre (çimlenme, sürme, çiçeklenme vb) değişir

Etkili Sıcaklık Toplamı İsteği

• Bitki çeşitlerinin ürünlerini olgunlaştırarak yıllık gelişimlerin tamamlayabilmeleri için ihtiyaç duydukları sıcaklık toplamıdır.
• Hesaplanırken; çeşidin ait olduğu türün minimum (eşik) gelişme sıcaklığının üzerindeki sıcaklıklar esas alınır. Gün-Derece olarak ifade edilir.
• Eşik gelişme sıcaklığı , sert çekirdekli meyveler için +5oC, yumuşak çekirdekli meyveler için +7oC, asmalar için +10oC, zeytin ve antepfıstığı için +12oC olarak kabul edilir.
• Sebzeler için tohumların çıkış sıcaklığı, etkili sıcaklık toplamının hesaplanmasında eşik olarak kabul edilir.

Düşük Sıcaklık

1-Düşük Sıcaklığın Yararlı Etkileri

Ilıman iklim kuşağında yetiştirilen meyve ve asma çeşitlerine ait ağaç ve omcaların normal olarak sürebilmeleri ve çiçeklenebilmeleri için belirli bir süre soğukta kalmaları gerekir.

Meyve ve asma çeşitlerinin soğuklama istekleri hesaplanırken, 0oC ile gelişme eşiği olarak kabul edilen sıcaklık dereceleri arasındaki sıcaklıklar esas alınır ve 100-2700 saat arasında değişir.

Vernalizasyon: Bazı kışlık sebze türlerinden tohum elde edilebilmesi için belirli süre soğuklatılmaları gerekir. Lahana, karnabahar, turp, havuç, kereviz ve soğan gibi sebzelerin tohum veya fideleri 2-5oC’de 4-8 hafta tutulmadıkça çiçeklenemez, dolayısıyla tohum bağlayamaz.

Düşük Sıcaklık II- Düşük Sıcaklığın Zararlı Etkileri

Kış donları, özellikle serin iklim kuşağında meyvecilik, bağcılık, kışlık sebzeler, örtü altı yetiştiriciliği ve süs bitkilerinde kimi yıllar önemli zararlara yol açmaktadır.

Kış donlarına dayanım açısından türler arasında büyük farklılıklar söz konusudur. Don zararı, sıcaklığın düşme hızına, soğuğun süresine, bitkinin yaşına ve gelişme/dinlenme döneminde oluşuna, arazinin çukur ya da meyilli oluşuna göre değişir.

İlkbahar Geç Donları: Meyve türleri arasında erken çiçek açan badem, kayısı, erik ve şeftali İç Bölgeler ile Geçit Bölgelerinde, Bağlar İç ve Geçit Bölgeleri ile Ege Bölgesi’nde, yazlık sebze fideleri, Orta-Kuzey Bölgelerde daha sık olmak üzere Tüm Bölgelerde zaman zaman ilkbahar geç donlarından zarar görmektedir.

İlkbahar Geç Donlarından Korunma

Dolaylı olarak:

• Geç çiçek açan çeşitlerin seçilmesi,
• Meyve bahçesi ve bağların kuzeye bakan yönlerde kurulması,
• Meyve bahçesi ve bağların don yatağı oluşturan çukur alanlar yerine meyilli arazilere kurulması,
• Budamanın olabildiğince geciktirilmesi,
• Bağlarda gövdenin yükseltilmesi,
• Sürmeyi geciktirici maddeler kullanılması.

İlkbahar Geç Donlarından Korunma

Doğrudan korunma:

• Isıtarak sıcaklığı yükseltme,
• Havayı karıştırma,
• Dumanlama-sisleme,
• Yağmurlama,
• Örtü altına alma.

Sonbahar Erken Donları: Özellikle İç ve Doğu Anadolu bölgelerinde zarar yapabilir.Bu bölgelerde ürün olgunlaşma zamanını dikkate alarak, uygun tür ve çeşitlerin seçimi önem taşımaktadır. İlkbahar geç donlarından korunmak için verilen öneriler geçerlidir

Yüksek Sıcaklığın Zararlı Etkileri

• Doğrudan Etkileri
• Yeşil aksamda yanmalara neden olarak gelişmeyi,
• Meyve yanıklığına neden olarak ürün kalitesini,
• Tozlanmaya engel olarak meyve tutumunu olumsuz yönde etkiler.

Dolaylı Etkileri

• Kuraklık ve tuzluluğun etkisini artırır.

Korunma Yolları

Net veya benzeri malzemelerle gölgeleme,

Kaolin ve benzeri yansıtıcı ve terlemeyi sınırlayıcı maddelerin kullanılması.

NEM

Hava oransal nemi:

Belli bir sıcaklık derecesinde havada bulunan su buharı miktarının ,aynı sıcaklık derecesinde 1m3 havanın doygun hale geçmesini sağlayan su buharı miktarına oranı

Hava Nemi

• Bahçe bitkilerinin su içeriği yüksek
• Yetiştiricilik yapılan yerin hava nemi önemli
• Transpirasyonu etkiler
• Bitki gelişimi ile meyve kalitesini etkiler

Toprak nemi:

Düşük toprak nemi: Çimlenme, su ve bitki besin maddesi alımı olumsuz etkilenir

Yüksek toprak nemi: hava boşluklarının dolması, Toprak kökenli hastalıklar

Rüzgar

• Hafif esen rüzgarlar ( 2-5m/s) solunum, terlemeyi dolayısıyla fotosentezi, tozlanma ve döllenmeyi artırabilir
• Şiddetli rüzgarlar mekanik zararlara, soğuk rüzgarlar donmaya neden olabilir
• Sıcak ve kuru rüzgarlar döllenmeyi olumsuz etkileyebilir
• Yer ve Yöney: Yüksek yerler aynı enlemdeki alçak yerlerden daha serindir. Kuzey yönler güneye göre daha serindir.
• Bazı meyve türlerinin soğuklama isteği nedeniyle bazı bölgelerde yüksek yerlerde yetişir

Yer seçiminde: Bitki türü, toprağın erozyon durumu , tipi, hava akımı ve yöneye dikkat edilir

• Yer fazla eğimli olmamalı (%1-2), toprak işleme vb kültürel Uygulamaların yapılabilmesi için
• Kuzey yöney çiçeklenmeyi geciktirir
• İlkbahar geç donları tehlikesi varsa çiçeklerin zarar görmesini engeller
• Yüksek ışık şiddeti olan bölgelerde güneş yanıklarından korur
• Ancak soğuk kış rüzgarları varsa zarar oluşabilir

TOPRAK

• Toprak bitkiye fiziksel olarak destek olmanın yanı sıra, su ve besin kaynağıdır.
• Toprak kalitesini oluşturan ana unsurlar, uygun havalanma ve su tutma kapasitesidir.
• İyi bir tarım toprağında, toplam hacmin yaklaşık %50’sini oluşturan gözenekler değişen oranlarda su ve hava ile doludur.

Toprak Tipleri

Mineral Topraklar

Bünyelerinde %10’dan daha az organik madde bulunan topraklardır.

1. Taşlı ve çakıllı topraklar: %80 taş ve çakıl, %20 kum, mil ve kil. Kurağa dayanıklı meyveler ve bağcılıkta uygun olabilir

3. Tınlı topraklar: Kum, mil ve kil oranları birbirine yakındır. Kum oranı yüksekse kumlu-tınlı, kil oranı yüksekse killi-tınlı, olarak adlandırılır. Özellikle milli-tınlı topraklar bağ-bahçe tarımı için idealdir. Kum oranı arttıkça daha hafif, kil oranı arttıkça daha ağır toprak sınıfına girerler.

4. Killi topraklar: %50’den fazla kil içerirler. Ağır ve serin topraklardır. Su tutma kapasiteleri ve verimlilikleri yüksektir.

Toprağın Organik Madde Kapsamı

İyi bir bağ-bahçe toprağında organik madde miktarı %2’nin üzerinde olmalıdır.

Toprak Taban Suyu

• Köklerin iyi havalanabilmesi için taban suyu kök derinliğinin altında olmalıdır.
• İyi havalanan bir toprakta toprak gözenek hacminin %50’si hava ile doludur.
• Bu boşlukların uzun süreli olarak su ile dolu olması, köklerin havalanmasını engeller.
• Taban suyunun kök bölgesine ulaşmasını önlemek için gerekirse drenaj yapılır.

Toprak Reaksiyonu

Bağ-bahçe bitkileri, pH’sı nötre yakın (6-7) topraklarda daha iyi yetişir. pH’sı 4’ten düşük olan asitli topraklarda besin maddelerinin yıkanması ile 8,5’den yüksek alkali topraklarda ise kalsiyumun baskısı nedeniyle diğer besin elementlerinin alınamaması sorunu yaşanmaktadır.

Toprak Tuzluluğu

• Özellikle yoğun sulama ve inorganik gübreleme sonucu artan toprak tuzluluğu, bitkisel üretim için en önemli tehdittir.
• Tuzluluğu sodyum (Na+) ile klor (Cl-), sülfat (SO4--) ve karbonat (CO3--) iyonları oluşturur.
• Bahçe bitkilerinin büyük çoğunluğu toprak tuzluluğuna karşı duyarlıdır.

Bahçe bitkilerinin çoğaltılması: Generatif çoğaltma, vegetatif çoğaltma

BAHÇE BİTKİLERİNİN ÇOĞALTILMASI: Yeni bağ, meyve bahçesi, sebze bahçesi kurmak ya da iç ve dış mekan süs bitkileri elde etmek amacı ile tohum, fide ve fidan üretmek üzere yapılan çalışmalardır.

TOHUMLA (EŞEYLİ) ÇOĞALTMA

Tohum: Eşeyli çoğaltmada üretim materyalidir.

İki ayrı bireyde veya aynı bireyin farklı organlarında oluşan (çiçek) erkek ve dişi gametlerin döllenmesiyle (zigot oluşur) meydana gelmektedir.

Tohumla çoğaltma kolay bir çoğaltma yöntemidir. Kalıtsal yapıları homozigot olan çeşitler tohumla çoğaltılabilir. Eşeysiz olarak çoğaltılabilen patates, enginar, sarımsak ve nane gibi türlerin dışındaki tüm diğer sebze ve çiçek türleri tohumla çoğaltılır.

Kalıtsal yapıları heterozigot olan çeşitler doğrudan tohumla çoğaltılamaz.Asma, Zeytin, İncir, Nar , Ayva dışındaki meyve türleri ile odunsu çok yıllık süs bitkilerinin çoğunluğu bu gruptadır.

Tohumun Yapısı

I-Embriyo:

• Kökcük (Radikl)
• Boyuncuk (Hipokotil)
• Çenek yapraklar (Kotiledonlar)

II-Endosperm: Besin deposu olarak görev yapar. Bazı türlerde tohumun büyük kısmını kaplar, bazılarında gelişmemiş durumdadır

III-Tohum Kabuğu (testa): Tek veya iki adettir. Dış kabuk sertleşir, kalınlaşır, kahverengi olur. İç kabuk çoğunlukla ince, zar gibidir. Embriyoyu dış koşullara karşı korur.

Tohum Kalitesi:

Dış Özellikler: Tohumun rengi, şekli, iriliği, parlaklığı, kokusu, temizliği ve saflığını ifade eder.İyi bir tohumlukta çeşit saflığı en az %95-98, yabancı madde oranı ise en çok %2-5 olmalıdır.

İç Özellikler

Tohumun Canlılığı: Çimlendirme testleri ile belirlenir.

Çimlenme oranı(%): Uygun koşullarda belirli bir süre sonunda çimlenen tohumların oranı.

Çimlenme hızı: Belirli orandaki (örneğin %50) tohumun çimlenmesi için geçen süre.

Tohum Gücü: Çıkış testleri ile laboratuvarda belirlenir.

Tohumlarda Çimlenme ve Çimlenmeyi Uyarıcı Uygulamalar

Çimlenme: Tohumda büyümenin başlaması ve yedek besin maddelerinin embriyo büyümesinde kullanılmak üzere harekete geçerek embriyonun tohum kabuğundan dışarı çıkmasıdır.

Çimlenme için koşullar:

1. Tohum canlı olmalıdır.

2. Çevre koşulları ( sıcaklık, su, oksijen).

3. Tohum içinde çimlenmeyi engelleyici koşulların ortadan kaldırılması gerekmektedir.

Çimlenme İçin Gerekli Çevre Koşulları:

1. SU: Çimlenme için tohum bünyesine su almalıdır. Suyu alan tohum şişer.

Faaliyete geçen enzimler ile endospermdeki depo maddeleri embriyoya taşınır. Embriyo gelişmeye başlar ve kökcük tohum kabuğunu delerek dışarı çıkar.

• Tohum kabuk yapısı (sert tohum kabuğu yumuşatılmalı veya kırılmalı)
• Su miktarı

2. Sıcaklık: Tohumun suyu bünyesine alabilmesi için sıcaklık o bitkinin istediği sınırda olmalı

• Düşük sıcaklık: Çimlenme süresi uzar.
• Yüksek sıcaklık (25ºC): Çimlenmeyi engeller, tohumun dinlenmeye girmesine neden olur (termodormansi).

Oksijen: Çimlenme sırasında solunum hızı artar oksijen ihtiyacı artar.

• Oksijen azlığı tohum çimlenmesini geciktirir.
• Daha çok fazla sulama yapılan, su tutma kapasitesi yüksek, hava boşluklarının yerini suyun aldığı topraklarda ortaya çıkar.

Işık: Bahçe bitkilerinin çoğunda çimlenme için ışık gerekli değildir. Tohumun çimlenip toprak yüzeyine çıkması ile ışık önem kazanır.

Çimlenmeyi uyarıcı işlemler:

Örnek: Suda aşındırma, kabuğu kırma, su ile yıkama, kısa süreli soğuk uygulama, kimyasal madde, hormon uygulamaları, ıslatma, çıtlatma vb.

VEGETATİF (EŞEYSİZ) ÇOĞALTMA

Bitkilerin sürgün, dal, kök, yaprak, özelleşmiş veya değişikliğe uğramış kök ve gövde parçaları ve sürgün ucu meristemleri kullanılarak yapılan çoğaltmadır.

Eşeysiz Çoğaltma Yöntemleri

• Çelik ve daldırma ile çoğaltma
• Aşı ile çoğaltma
• Özelleşmiş ya da değişikliğe uğramış kısımlarla (yumru, soğan, kol ve kök sürgünleri)
• Doku kültürü ile çoğaltma
• Apomiktik tohum kullanarak çoğaltma

Kaynak: 

Ağaoğlu Y.S., Çelik H., Çelik M., Fidan Y., Gülşen Y., Günay A., Halloran N., Köksal İ., Yanmaz R. 2013. 

Genel Bahçe Bitkileri. 369s. Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları Yayın No.1579. Ankara Ders Kitabı:531